Blog
Zachowek - komu przysługuje?
W polskim prawie spadkowym obowiązuje zasada swobody testowania. Oznacza to, że spadkodawca może swobodnie rozporządzać swoim majątkiem zarówno za życia, np. w drodze darowizn, jak również na wypadek śmierci – w testamencie. Niejednokrotnie dzieje się to z pokrzywdzeniem osób najbliższych spadkodawcy. Instrumentem służącym ochronie takich osób jest zachowek.
Zachowek jest to określony kwotowo ułamek wartości udziału spadkowego, który przypadłby spadkobiercy ustawowemu w przypadku, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. Tym samym w procesie o zachowek spadkobierca ustawowy może domagać się zapłaty na swoją rzecz określonej kwoty pieniężnej.
Zgodnie z Kodeksem cywilnym osobami uprawnionymi do zachowku są zstępni (dzieci, wnuki itd.), małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Wyjaśnienia wymaga przy tym, że rodzice są uprawnieni do zachowku tylko wtedy, gdy spadkodawca w chwili śmierci nie pozostawił zstępnych. Ustalając krąg osób uprawnionych do zachowku należy mieć na uwadze, że roszczenie o zachowek przysługuje tylko tym osobom, które w konkretnym stanie faktycznym odziedziczyłyby spadek z mocy ustawy. W tym miejscu należy jednak podkreślić, że prawo do zachowku nie przysługuje osobom wydziedziczonym w testamencie, uznanym orzeczeniem sądu za niegodne dziedziczenia, osobom, które odrzuciły spadek bądź zawarły ze spadkodawcą umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia, a także małżonkowi, przeciwko któremu spadkodawca przed śmiercią wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione oraz małżonkowi pozostającemu ze spadkodawcą w separacji orzeczonej wyrokiem sądu.
Wysokość należnego zachowku wynosi co do zasady połowę wartości udziału spadkowego jaki by przypadał uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli jednak uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, wówczas przysługuje mu zachowek w wysokości dwóch trzecich wartości udziału spadkowego. W tym miejscu należy także wskazać, że roszczenie o zachowek przysługuje zarówno wówczas, gdy uprawniony nie otrzymał w ogóle należnego mu zachowku w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, w postaci powołania do spadku czy w postaci zapisu, ale także gdy suma pieniężna uzyskana z tego tytułu jest niższa niż należny uprawnionemu zachowek. Wówczas uprawnionemu przysługuje roszczenie o uzupełnienie zachowku, czyli mówiąc wprost o zapłatę różnicy między wartością należnego mu zachowku a wartością uzyskanego przysporzenia.
W jaki zatem sposób obliczyć zachowek? W pierwszej kolejności należy określić udział spadkowy, który potencjalnie przysługiwałby uprawnionemu, gdyby dziedziczył on po spadkodawcy z ustawy. Należy zatem ustalić, jakie osoby doszłyby do spadku przy dziedziczeniu z ustawy obok uprawnionego, którego zachowek jest obliczany. Bardzo ważne jest to, że ustalając udział spadkowy należy uwzględniać również tych spadkobierców, którzy spadek odrzucili oraz spadkobierców uznanych za niegodnych dziedziczenia. Nie uwzględnia się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Z tak obliczonego udziału odpowiedni ułamek (1/2 lub 2/3) wyznaczać będzie wielkość zachowku przysługującego uprawnionemu. Aby jednak otrzymać konkretną kwotę pieniężną, ułamek ten należy pomnożyć przez tzw. substrat zachowku.
Substrat zachowku jest to czysta wartość spadku powiększona o wartość darowizn oraz zapisów windykacyjnych, które podlegają zaliczeniu na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego. Chcąc natomiast obliczyć czystą wartość spadku należy od aktywów spadku odjąć długi spadkowe – nie uwzględnia się przy tym jako długi zapisów zwykłych i poleceń.
Jeżeli chodzi o darowizny, to doliczeniu podlegają zasadniczo wszystkie darowizny dokonane przez spadkodawcę z wyjątkiem drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych (np. prezenty urodzinowe, świąteczne) bez względu na osobę obdarowanego oraz czas dokonania darowizny oraz darowizny na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku dokonane przed więcej niż dziesięciu laty wstecz od otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy). Ustalając zachowek na rzecz zstępnych nie dolicza się także darowizn dokonanych przez spadkodawcę w czasie, gdy nie miał on jeszcze zstępnych (chyba że darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego), zaś przy obliczaniu zachowku dla małżonka darowizn dokonanych przed zawarciem małżeństwa z uprawnionym do zachowku.
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Jeżeli osoba uprawniona do zachowku otrzymała od spadkodawcy darowiznę lub został na jej rzecz uczyniony zapis windykacyjny, to zalicza się je na poczet należnego mu zachowku. Jeżeli natomiast uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny (np. wnuk), to na należny mu zachowek zalicza się także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonaną na rzecz jego wstępnego (np. ojca).
Kto jest zatem obowiązany do zapłaty zachowku? W pierwszej kolejności są to spadkobiercy, którzy odziedziczyli spadek. Jeżeli jednak spadkobierca sam jest osobą uprawnioną do zachowku, to jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Jeżeli uprawniony do zachowku nie może go otrzymać od spadkobiercy, może go żądać od osoby, na której rzecz spadkodawca uczynił zapis windykacyjny. Osoba ta jest jednak obowiązana do zapłaty tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego. Co więcej, jeśli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, sama jest uprawniona do zachowku, ponosi ona odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek. Zapisobiorca windykacyjny może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu zapisu.
W końcu, jeśli uprawniony do zachowku nie może uzyskać zachowku zarówno od spadkobiercy jak i zapisobiorcy windykacyjnego, może go żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku – przy czym osoba ta jest obowiązana do zapłaty tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Jeżeli zaś obdarowany jest sam uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny.
Adw. Karol Kakowski
